Xuân phân, theo lịch Trung Quốc cổ đại, là điểm giữa của mùa xuân, nó là một trong hai mươi tư tiết khí trong nông lịch và tiết khí này bắt đầu từ điểm giữa mùa xuân.
Theo quan niệm phương đông cổ đại, Xuân phân là 1 trong 24 tiết khí trong nông lịch. Tiết Xuân phân bắt đầu từ điểm giữa mùa xuân tức khoảng từ ngày 19 - 21/3 lịch dương và kéo dài đến 4 - 5/4 dương lịch và sau đó tiết Thanh minh bắt đầu. ( nhiều người lầm tưởng tiết Thanh Minh là lịch âm nhưng mà không phải)
Khoa học phương Tây lại có ý kiến cho rằng Xuân phân là thời điểm bắt đầu mùa Xuân tại Bắc Bán cầu. Tại thời điểm này Mặt Trời xuất hiện gần xích đạo nhất và đi lên hướng Bắc. Thuật ngữ này cũng được sử dụng để chỉ một điểm trên bầu trời là điểm đầu tiên của cung Bạch Dương trong Hoàng đạo. Về mặt thời gian, điểm xuân phân diễn ra vào khoảng 19/3 - 21/3, thời gian chính xác của nó là khoảng 5h49m muộn hơn so với năm trước trong những năm thường và khoảng 17h26m sớm hơn trong những năm nhuận.
Theo quy ước, Tiết Xuân Phân (Vernal equinox) là khoảng thời gian bắt đầu từ khoảng ngày 20 hay 21/3 và kết thúc vào khoảng ngày 4 hay 5/4 trong lịch Gregory theo các múi giờ Đông Á khi tiết Thanh minh bắt đầu. Ở Nam bán cầu thì thời điểm đó lại là điểm thu phân. Tại một số quốc gia, như Hoa Kỳ và châu Âu (Ở Bắc bán cầu), xem ngày này là bắt đầu Mùa Xuân theo thiên văn.
Equinox có nghĩa là "equal night" (đêm bằng, hay là, đêm bằng ngày), bởi vì mặt trời nằm ở vị trí thẳng đứng trên xích đạo. Thời điểm này đặc biệt bởi vì trục xoay của quả đất đứng nghiêng 23°4. Vì độ nghiêng này, chúng ta nhận ánh sáng nhiều nhất từ mặt trời trong mùa hè (ngày dài đêm ngắn) và ít nhất trong mùa đông (ngày ngắn đêm dài). Vào thời điểm Xuân phân (Thu phân), mặt trời đứng thẳng góc ngay trên xích đạo nên ngày và đêm bằng nhau.
Xuân phân, theo Lịch Vạn Niên cổ đại, là điểm giữa của mùa xuân, nó là một trong hai mươi tư tiết khí trong nông lịch và tiết khí này bắt đầu từ điểm giữa mùa xuân.
Xuân Phân cây cối muông thú đều tốt tươi và sinh sản, đánh dấu bằng tiếng sấm mùa xuân và những trận mưa xuân tưới đẫm đồng ruộng. Nhiệt độ không khí tăng lên và ổn định, xua tan giá lạnh. Người xưa có câu “Xuân phân mạch thức dậy, một khắc giá ngàn vàng”, ý đây là thời điểm tốt nhất để gieo trồng và chuẩn bị mùa vụ.
Trong tiết Xuân Phân của lịch vạn sự, hoạt động tâm linh và lễ nghi đáng chú ý nhất là Tiết Thanh Minh tảo mộ. Vào ngày xuân, con cháu chuẩn bị lễ vật tới thăm nom, dọn dẹp phần mộ của tổ tiên để tỏ lòng hiếu thảo và kịp thời sửa sang những phần đã bị hư hỏng, xuống cấp.
Trong tiết khí Xuân Phân, âm dương cân bằng, thời tiết thuận hòa, vạn vật tốt tươi, ngày đêm dài ngắn như nhau, tức là chia đều mùa xuân ra. Người xưa lấy mốc từ Lập Xuân tới Lập Hạ là mùa Xuân, Xuân Phân là chính giữa khoảng thời gian đó, lúc khí xuân cực thịnh.
Tiết Xuân phân không chỉ tốt cho nông vụ, cấy cày mà còn đặc biệt có lợi với việc cưới hỏi, mang thai, sinh nở, hứa hẹn những điều may mắn và an lành. Vì thế, xem tử vi hàng ngày thường đưa ra khuyến cáo nên làm việc hỉ trong Xuân Phân.
Theo các ngày Xuân Phân phản ánh Mặt Trời xoay thẳng tới Xích Đạo do nên độ dài ngày và đêm thường bằng nhau, cho nên khi Mặt Trời dần xoay về phía Bắc thì ban ngày dài hơn và buổi đêm thì ngắn. Ý nghĩa ngày Xuân Phân không chỉ quan trọng tới chiêm tinh học, nông học mà xuân phân có tác động tới tử vi học. Ông cha ta ngày xưa thường nhìn vào tiết khí mà dự đoán vận mệnh và đã đưa ra một số việc nên làm và không nên làm, cầu tự, cầu phúc đức vào những việc khác nhau.
Mùa xuân báo hiệu bằng những cơn mưa phùn, những chồi non đang nhú mầm, không khí lành lạnh của mùa đông còn vướng lại. Các cụ ta ngày xưa có câu “Xuân phân mạch thức dậy, một khắc giá ngàn vàng”, câu nói mang ý nghĩa rằng mùa xuân là mùa bắt đầu một năm cày cấy, ươm mầm trồng trọt.
Trong tiết khí Xuân Phân, cũng là mùa diễn ra các hoạt động tâm linh và lễ giáo, chú ý nhất đó chính là ngày Thanh Minh tảo mộ. Những ngày này thì con cháu ra thăm mồ mả ông bà tổ tiên, dọn cỏ, thắp hương cầu mong sang năm các cụ phù hộ độ trì cho con cháu làm ăn thuận lợi, tăng tiến, phát tài phát lộc.
Trong những ngày này, do đêm ngày bằng nhau nên âm dương cân bằng, khí hậu mát mẻ, cây cối đâm chồi nảy mầm do vậy mà tiết này được đặt tên là Xuân Phân, nghĩa là mùa xuân được chia đều ra. Các cụ ta đã đánh dấu các mốc bắt đầu từ Lập Xuân cho tới Lập Hạ - mùa Xuân, tiết Xuân Phân ngày chính là ở giữa trong khoảng thời gian đó, thời điểm đó thì tiết khí Xuân Phân cực thịnh.
Tiết xuân phân mang lại may mắn cho tất cả các công việc từ cưới xin, sanh đẻ và trồng trọt. Do vậy các thầy lý số xem tử vi ngày tốt thường khuyến khích nên tiến hành các công việc quan trọng trong thời gian này.
Nguồn gốc tiết Xuân Phân (Thu Phân) có thời gian đêm ngày bằng nhau? Do quỹ đạo nghiêng khoảng 23 độ khi đối chiếu với mặt phẳng hoàng đạo, nên có vị trí sẽ nhận ánh sáng từ Mặt Trời nhiều hơn 1 nơi khác tại nửa còn lại, và vào hai ngày đã phân trong năm, Trái Đất sẽ quay theo hướng thẳng về phía Mặt Trời, do vậy ngày và đêm thường dài bằng nhau. Nhưng khi Trái Đất của chúng ta không đứng yên mà chuyển động, cho nên ngày - đêm bằng nhau sẽ nhanh chóng bị thay đổi và phá vỡ.
Khi tiết Xuân Phân tới bạn sẽ cảm thấy khí hậu ấm áp, trong lành chứ không lạnh giá như mùa đông. Ban ngày sẽ dần dài thêm, buổi đêm ngắn dần, khí hậu ấm áp hơn. Do vậy, bạn sẽ nhìn rõ Mặt Trời mọc và dịch chuyển dần về phía Bắc.
Theo quan niệm của người xưa, Xuân phân là thời điểm âm dương cân bằng, thời tiết thuận hòa khiến cho vạn vật, cây cối, muông thú tốt tươi. Xuân phân đến xua tan giá lạnh sau những ngày giá rét. Đối với Việt Nam thì ngày này không có gì đặc biệt lắm. Tuy nhiên đối với một số quốc gia trên thế giới thì Xuân phân là dấu mốc cho các lễ hội quan trọng.
Theo lịch Trung Hoa thì ngày Xuân phân đánh dấu giữa mùa xuân, nhưng theo lịch thiên văn của Hoa Kỳ và một số quốc gia châu Âu, thì ngày này là bắt đầu mùa xuân.
Ngày lễ Phục sinh của Kitô giáo là ngày Chủ nhật đầu tiên ngay sau khi trăng tròn kể từ ngày Xuân phân.
Ngày Xuân phân ở nước Nhật Bản là ngày lễ toàn quốc để mọi người đi tảo mộ và đoàn tụ gia đình, sau tiết Xuân phân là sẽ tới tiết Thanh minh vào ngày 4/4.
Lễ hội Norouz (lễ hội năm mới hay lễ hội đầu Xuân) của Iran được tổ chức vào ngày này.
Đạo Baha'i tổ chức lễ Naw-Rúz vào ngày Xuân phân.
Lễ hội Ostara của đạo Wicca, một trong tám lễ hội Sabbat của những người theo đạo đa thần giáo kiểu mới (neopagan) cũng diễn ra vào ngày này.
Giữa tháng 3 cũng bắt đầu tháng Nisan, tháng đầu tiên theo lịch tôn giáo của người Do Thái.
Năm mới Tamil được tổ chức sau ngày Xuân phân, tại bang miền nam Ấn Độ (Tamil Nadu).
Lễ hội Chol Chnam Thmay mừng năm mới của người Khmer bắt đầu vào khoảng giữa tháng 4 dương lịch và các ngày Tết Lào, Tết Thái Lan, Tết Miến Điện cũng bắt đầu vào giữa tháng 4.
Ngày Trái Đất được kỷ niệm vào ngày Xuân phân hàng năm kể từ ngày đầu tiên là 21/3/1970. Giờ Trái Đất được kỷ niệm vào thứ bảy cuối cùng của tháng 3.
Như vậy, có thể thấy Xuân Phân là tiết khí tốt trong năm. Đây chính là thời khắc âm dương được công bằng, thời tiết thuận hòa, mọi vật đều trở nên tươi tốt, hành trình ngày và đêm dài ngắn như nhau. Đây cũng là thời điểm tuyệt vời cho việc làm nông nghiệp, cấy cày, trồng cây. Cũng là thời điểm được nhiều đôi uyên ương lựa chọn để có thể tổ chức các công việc như ăn hỏi, làm đám cưới, mang thai hay thậm chí là sinh nở. Với quan niệm, sinh vào ngày tốt sẽ có được nhiều điều an lành.
