Theo quan niệm của người phương Đông, Đông chí là ngày ở giữa mùa Đông. Chữ chí trong Đông chí nghĩa là đã đạt đến điểm cùng cực.
Tiết Đông chí, theo Lịch Vạn Sự, là tiết khí khởi đầu bằng điểm giữa của mùa đông, nó là một trong hai mươi tư tiết khí trong nông lịch.
Theo Thiên Văn học phương Tây, ngày Đông chí (Winter solstice) là ngày bắt đầu của mùa Đông ở Bắc bán cầu với thời gian ban đêm dài nhất trong năm và bắt đầu mùa Hè ở Nam bán cầu với thời gian ban đêm ngắn nhất trong năm.
Theo Lịch Vạn Niên Việt Nam, Đông chí là ngày ở giữa mùa Đông. Chữ chí trong Đông chí nghĩa là đã đạt đến điểm cùng cực. Vào ngày này, Mặt Trời sẽ nằm ở điểm cao nhất về hướng Nam trên bầu trời vào giữa trưa rồi từ từ quay trở lại phía Bắc.
Từ thời xa xưa Ngày Đông Chí đã được xem là một thời điểm quan trọng và là một ngày ý nghĩa nên vua chúa Trung Quốc vào thời phong kiến đã bắt đầu có những hoạt động và tập tục ý nghĩa cho ngày này. Bắt đầu bằng việc mở tiệc ăn mừng cuối năm để chúc mừng thành quả của một năm lao động vất vả, tự thưởng cho mình 5 ngày nghỉ ngơi, dừng hết các hoạt động lao động sản xuất để quây quần bên gia đình cùng thưởng thức các bữa tiệc và nhảy múa hát ca.
Thời phong kiến, Việt Nam bị ảnh hưởng lớn từ văn hóa Trung Quốc. Từ thời kỳ đó đến nay phong tục của nước ta vẫn còn lưu giữ lại rất nhiều những nét văn hóa có sự ảnh hưởng từ Trung Quốc như Tết Nguyên Đán, Tết Trung Thu,… Những ngày lễ này đều được tính dựa theo một loại lịch mà ta vẫn sử dụng đến tận ngày nay và có nguồn gốc từ Trung Quốc đó là âm lịch hay còn gọi là nông lịch.
Trong thời điểm tiết Đông chí hoạt động của các loài thực vật, động vật và cả con người đều ở trạng thái co cụm, hạn chế, thu hẹp hết mức. Nhiều loài hoạt động ở dạng tiềm ẩn đợi chờ những cơ hội về sau. Thế nhưng trong tiết Đông chí có một đặc điểm rất nổi bật đó là:
Thứ nhất: Gió Mậu dịch hay còn gọi là gió Tín phong thuộc khối không khí đại dương, hoạt động từ hai chí tuyến thổi về vùng Xích đạo hoạt động trở lại. Những luồng gió này có hướng Đông nam thổi về Tây bắc tại khu vực Bắc bán cầu. Sự hoạt động của gió này mang theo hơi ấm, còn gọi là noãn khí, ôn khí giúp cho nửa cầu bắc có thời tiết dễ chịu trong vài ngày.
Thứ hai: Với bản chất của tiết Đông Chí chính là nguồn khối khí đại dương nên chúng mang theo một lượng hơi nước, tuy không gây ra tình trạng mưa lớn, kéo dài nhưng độ ẩm không khí được cải thiện rõ rệt, khác xa những luồng gió mùa Đông bắc thổi về từ cao áp Xibia.
Vì Đông Chí được xác định theo văn hóa Trung Quốc cổ đại nên nó có ý nghĩa rất lớn đối với người dân ở đất nước này và các dân tộc có ảnh hưởng văn hóa Trung Hoa. Vào ngày Đông Chí, cộng động người Hoa ở Việt Nam và trên toàn thế giới đều tổ chức phong tục ăn thang viên (món chè trôi nước) và các lễ hội truyền thống bởi họ xem đây là ngày tết truyền thống của mình.
Tuy nhiên, ý nghĩa ngày Đông chí ngày càng biến đổi theo thời gian, nó không chỉ còn là ngày cúng lễ tổ tiên, ông bà, cúng lễ để cầu một năm an lành, khỏe mạnh thành công, mà nó còn có ý nghĩa là ngày đoàn viên, đoàn tụ giữa các thành viên trong gia đình.
Đối với nhiều nước trên thế giới, ngày Đông chí cũng rất đặc biệt và náo nhiệt. Có rất nhiều lễ hội được diễn ra vào ngày này như lễ hội Kwanzaa, lễ hội lễ hội Yalda, lễ hội Saturnalia, lễ hội Hanukkah, lễ hội Huma Light…
Ở Việt Nam và nhiều nước khác vào ngày này đã tổ chức lễ Giáng Sinh bởi những người theo đạo Thiên Chúa Giáo cho rằng vào 0h00 ngày 25/12 chúa Jesus đã ra đời. Do đó, đây cũng là ngày vô cùng quan trọng của những tín đồ Thiên Chúa giáo, họ xem đây là ngày tết chính của mình và tổ chức rất lớn.
Ngày Đông Chí là ngày được biết đến với đặc điểm là đêm dài hơn ngày nhất trong năm. Nhưng vào ngày này chỉ có các quốc gia ở bán cầu Bắc mới cảm nhận được đêm dài hơn ngày còn với các quốc gia ở bán cầu Nam thì ngày lại dài hơn đêm. Tuy nhiên theo khoa học Phương Tây thì vào Ngày Đông Chí thì mùa đông sẽ bắt đầu tại bán cầu Bắc và mùa hè sẽ bắt đầu tại bán cầu Nam do tại thời điểm này mặt trời xuống tới điểm thấp nhất về phía Nam trên bầu trời và bắt đầu quay trở lại phía Bắc. Lúc này Trái Đất sẽ nghiêng 23,5 độ so với mặt phẳng hoàng đạo và bán cầu nam của Trái Đất nghiêng về mặt trời nhiều nhất.
Người dân Trung Quốc xem Ngày Đông Chí là một cái tết và có những hoạt động văn hóa vô cùng đặc sắc trong ngày này. Kể từ triều Đường và Triều Tống, đây được chọn là ngày để thờ cúng tổ tiên và nhà vua sẽ tiến hành một lễ tế lớn để tỏ lòng thành kính với Thiên Thượng. Đó là hoạt động về tín ngưỡng còn người dân thì sẽ mang những nét ẩm thực nào đến với mâm lễ cúng tổ tiên?
Xem ngày đẹp trong tiết đông chí
Do Ngày Đông Chí tiết trời còn rất lạnh nên những thực phẩm làm ấm cơ thể sẽ được chọn để mang lên bàn thờ cúng bái tổ tiên rồi cả nhà sẽ cùng thưởng thức. Tại mỗi vùng miền của Trung Quốc người dân sẽ có những món ăn đặc trưng khác nhau vừa mang ý nghĩa biểu tượng mà vẫn đáp ứng đúng tiêu chí là nóng hổi và làm ấm cơ thể. Tại vùng phía Bắc lạnh lẽo của Trung Quốc thì các món thịt và rượu chính là các thực phẩm sẽ giúp làm ấm cơ thể và món ăn phổ biến tại đây vào Ngày Đông Chí sẽ là bánh bao hấp và hoành thánh.
Còn tại phương Nam thì vào Ngày Đông Chí sẽ có một món bánh đặc biệt đó là thang viên (một loại bánh gần giống bánh trôi nước). Những món ăn này đều có vỏ bột và nhân phong phú mang ý nghĩa đủ đầy, viên mãn và hạnh phúc. Đây là lời cầu chúc cho năm mới ăn khang thịnh vượng của người Trung Quốc và tục lệ văn hóa thờ cúng và tổ chức lễ hội là để tiến năm cũ đi, đón những điều may mắn, hạnh phúc đến trong năm mới. Và thời gian của lễ hội chính là thời gian để nghỉ ngơi sau khi kết thúc một năm làm việc đầy vất vả.
Ngày Đông chí tại Việt Nam chỉ là một mốc thời gian chứ không mang ý nghĩa đặc sắc gì nên không có lễ hội hay truyền thống nào được diễn ra trong ngày này. Chỉ một số nơi sinh sống của cộng động người Hoa ở Việt Nam coi trọng ngày Đông chí, bởi với họ đây là ngày tết truyền thống của mình.
